Sự bền vững là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm sự bền vững

Sự bền vững (sustainability) là khái niệm liên ngành đề cập đến khả năng duy trì các quá trình, hệ thống hoặc hoạt động trong một khoảng thời gian dài mà không gây tổn hại đến tài nguyên, môi trường hoặc xã hội. Khái niệm này xuất hiện mạnh mẽ trong những thập kỷ cuối thế kỷ 20, đặc biệt từ sau báo cáo "Our Common Future" do Ủy ban Brundtland của Liên Hợp Quốc công bố năm 1987. Theo định nghĩa trong báo cáo này, phát triển bền vững là "sự phát triển đáp ứng nhu cầu hiện tại mà không làm tổn hại đến khả năng của các thế hệ tương lai để đáp ứng nhu cầu của họ".

Sự bền vững không chỉ gói gọn trong lĩnh vực môi trường, mà còn mở rộng ra các khía cạnh xã hội, kinh tế, văn hóa và kỹ thuật. Đây là cách tiếp cận nhằm cân bằng giữa khai thác và bảo tồn, giữa lợi ích ngắn hạn và lâu dài, giữa con người và hệ sinh thái. Các chính sách và thực hành phát triển hiện nay ngày càng tích hợp yếu tố bền vững như một tiêu chí trung tâm thay vì chỉ là yếu tố phụ trợ.

Sự bền vững thường được thể hiện trong các chiến lược quốc gia, các tiêu chuẩn doanh nghiệp (ESG), các dự án phát triển và cả trong hành vi tiêu dùng cá nhân. Đây là khái niệm bao trùm, định hướng hành động toàn cầu trong bối cảnh khủng hoảng khí hậu, suy thoái tài nguyên và mất cân bằng xã hội.

Ba trụ cột của sự bền vững

Mô hình ba trụ cột là cách diễn đạt phổ biến nhất về sự bền vững, bao gồm: môi trường (environmental), xã hội (social), và kinh tế (economic). Ba trụ cột này tạo thành cấu trúc cân bằng cho mọi hệ thống phát triển bền vững. Bất kỳ chiến lược hay chương trình nào bỏ qua một trong ba yếu tố trên đều không đạt tính bền vững toàn diện.

Trụ cột môi trường tập trung vào việc bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, giảm ô nhiễm, quản lý chất thải, và bảo vệ đa dạng sinh học. Trụ cột xã hội liên quan đến phúc lợi cộng đồng, công bằng, giáo dục, chăm sóc sức khỏe và bình đẳng giới. Trụ cột kinh tế đề cập đến hiệu quả sử dụng tài nguyên, năng suất lao động, tăng trưởng kinh tế bao trùm và công bằng thế hệ.

Bảng minh họa vai trò của từng trụ cột:

Trụ cột	Nội dung chính	Ví dụ cụ thể
Môi trường	Giảm phát thải, bảo tồn tài nguyên	Năng lượng tái tạo, quy hoạch xanh
Xã hội	Công bằng, phúc lợi, y tế, giáo dục	Chính sách hỗ trợ hộ nghèo, tiếp cận giáo dục
Kinh tế	Tăng trưởng bền vững, hiệu quả đầu tư	Kinh tế tuần hoàn, mô hình green business

Chỉ số và công cụ đo lường bền vững

Việc đo lường sự bền vững là cần thiết để định hướng chính sách, đánh giá tiến trình và thiết kế các giải pháp phù hợp. Nhiều chỉ số định lượng đã được phát triển bởi các tổ chức quốc tế, học thuật và tư nhân. Chỉ số Phát triển Bền vững (SDG Index) đánh giá mức độ thực hiện 17 mục tiêu phát triển bền vững do Liên Hợp Quốc đề xuất. Dấu chân sinh thái (Ecological Footprint) đo lường lượng tài nguyên mà con người sử dụng so với khả năng tái tạo của hành tinh.

Các chỉ số khác bao gồm:

• Happy Planet Index – kết hợp giữa tuổi thọ, mức độ hạnh phúc và dấu chân sinh thái
• ESG Rating – đánh giá môi trường, xã hội và quản trị doanh nghiệp
• CO₂ emissions per capita – lượng phát thải carbon đầu người

Các công cụ hỗ trợ đo lường và phân tích:

• Life Cycle Assessment (LCA) – phân tích vòng đời sản phẩm
• Carbon Accounting – tính toán lượng khí nhà kính
• Global Reporting Initiative (GRI) – tiêu chuẩn báo cáo bền vững doanh nghiệp

Tính bền vững trong hệ thống sinh thái

Hệ sinh thái bền vững là hệ thống có khả năng duy trì cấu trúc và chức năng của nó trong thời gian dài, bất chấp các biến động bên ngoài. Tính bền vững trong sinh thái học được xác định qua ba yếu tố chính: cân bằng năng lượng, chu trình vật chất khép kín và sự đa dạng sinh học. Một hệ sinh thái càng đa dạng thì càng có khả năng thích ứng và phục hồi nhanh sau khi bị rối loạn.

Ví dụ, một rừng nhiệt đới có nhiều loài động thực vật sẽ phục hồi nhanh hơn sau cháy rừng so với một cánh đồng đơn canh. Cấu trúc dinh dưỡng bền vững cũng đảm bảo năng lượng được chuyển hóa hiệu quả qua các mức dinh dưỡng: $E_n = E_{n-1} \cdot \eta$ trong đó $E_n$ là năng lượng tại mức dinh dưỡng n, và $\eta$ là hiệu suất truyền năng lượng, thường khoảng 10%.

Các nguyên tắc sinh thái hỗ trợ sự bền vững:

• Tuần hoàn vật chất (carbon, nitrogen, phosphorus)
• Khả năng tự điều chỉnh quần thể
• Tương tác cộng sinh và cạnh tranh ổn định

Sự bền vững trong phát triển kinh tế

Trong lĩnh vực kinh tế, sự bền vững không chỉ đơn thuần là đạt tăng trưởng GDP mà còn bao gồm việc đảm bảo các nguồn lực tự nhiên không bị khai thác quá mức, bảo vệ quyền lợi của các nhóm yếu thế và duy trì sự ổn định hệ thống tài chính. Phát triển kinh tế bền vững là tiến trình tạo ra của cải vật chất trong khi vẫn duy trì các giới hạn sinh thái và công bằng xã hội.

Mô hình tăng trưởng xanh (green growth) là một trong những hướng đi trọng tâm, trong đó sự tăng trưởng được thúc đẩy bởi hiệu suất sử dụng tài nguyên, năng lượng sạch và đổi mới công nghệ. Một phương pháp định lượng được dùng để đánh giá hiệu quả phát triển kinh tế bền vững là điều chỉnh GDP theo chi phí môi trường và xã hội:

$GDP^* = GDP - D_{env} - D_{soc}$ trong đó $D_{env}$ là tổn thất do ô nhiễm và suy thoái môi trường, còn $D_{soc}$ là tổn thất do bất bình đẳng xã hội hoặc chi phí phục hồi xã hội.

Sự bền vững trong đô thị và hạ tầng

Các thành phố hiện đại đóng vai trò trung tâm trong chiến lược phát triển bền vững, bởi gần 60% dân số toàn cầu sống tại khu vực đô thị. Đô thị bền vững không chỉ chú trọng vào tăng trưởng về quy mô, mà còn hướng tới sử dụng tài nguyên hiệu quả, giảm phát thải, nâng cao chất lượng sống và đảm bảo công bằng xã hội. Một số nguyên tắc phát triển đô thị bền vững bao gồm:

• Thiết kế hạ tầng xanh (green infrastructure)
• Giao thông công cộng hiệu quả và bền vững
• Phân bố dân cư và mật độ xây dựng hợp lý
• Không gian xanh và khả năng chống chịu khí hậu

Bảng sau so sánh đặc điểm giữa đô thị truyền thống và đô thị bền vững:

Tiêu chí	Đô thị truyền thống	Đô thị bền vững
Năng lượng	Phụ thuộc nhiên liệu hóa thạch	Sử dụng năng lượng tái tạo
Giao thông	Xe cá nhân chiếm ưu thế	Ưu tiên phương tiện công cộng và xe đạp
Quy hoạch	Phát triển phân tán, thiếu liên kết	Quy hoạch tích hợp, mật độ hợp lý

Sự bền vững trong công nghệ và công nghiệp

Ngành công nghiệp và công nghệ đóng vai trò lớn trong việc tạo ra tác động môi trường, đồng thời cũng nắm giữ cơ hội lớn nhất để đổi mới và cải thiện bền vững. Các doanh nghiệp hiện đại đang chuyển từ mô hình tuyến tính (sản xuất–tiêu dùng–thải bỏ) sang mô hình kinh tế tuần hoàn (circular economy), trong đó sản phẩm được thiết kế để kéo dài tuổi thọ, dễ bảo trì, tái sử dụng và tái chế.

Các yếu tố cốt lõi của công nghiệp bền vững bao gồm:

• Sản xuất sạch hơn (cleaner production)
• Sử dụng vật liệu sinh học, dễ phân hủy
• Giảm tiêu thụ năng lượng nhờ tự động hóa và tối ưu hóa
• Áp dụng các tiêu chuẩn như ISO 14001, ISO 50001

Công nghệ số như trí tuệ nhân tạo (AI), Internet vạn vật (IoT), và blockchain đang được tích hợp để giám sát tiêu thụ tài nguyên, giảm thất thoát năng lượng, minh bạch chuỗi cung ứng và hỗ trợ ra quyết định môi trường theo thời gian thực.

Sự bền vững và chính sách công

Chính sách công là nền tảng để hiện thực hóa các mục tiêu bền vững trên quy mô quốc gia và toàn cầu. Các khung chính sách phải đảm bảo tính dài hạn, liên ngành và có tính đến yếu tố thế hệ tương lai. Tổ chức Liên Hợp Quốc đã đưa ra 17 Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDGs) nhằm hướng các quốc gia đến một quỹ đạo phát triển toàn diện đến năm 2030.

Các chính sách công bền vững thường bao gồm:

• Thuế môi trường và cơ chế định giá carbon
• Chính sách khuyến khích năng lượng tái tạo
• Hỗ trợ doanh nghiệp xanh và khởi nghiệp bền vững
• Tham vấn cộng đồng trong quy hoạch và phát triển

Xem chi tiết về SDGs tại un.org/sustainabledevelopment.

Thách thức và định hướng tương lai

Mặc dù khái niệm bền vững đã trở thành ưu tiên toàn cầu, nhưng việc thực hiện vẫn gặp nhiều thách thức lớn. Các vấn đề như biến đổi khí hậu, mất đa dạng sinh học, bất bình đẳng ngày càng gia tăng, và xung đột tài nguyên đang đòi hỏi nỗ lực mang tính hệ thống và hợp tác xuyên biên giới.

Các thách thức chính:

• Thiếu cơ chế tài chính dài hạn cho đầu tư xanh
• Khoảng cách giàu–nghèo và sự chống đối thay đổi
• Khủng hoảng tài nguyên và sự phụ thuộc năng lượng hóa thạch
• Thông tin thiếu minh bạch, dữ liệu chưa đủ hỗ trợ chính sách

Tương lai bền vững đòi hỏi:

• Đầu tư vào nghiên cứu liên ngành và giáo dục công dân toàn cầu
• Tăng cường hạ tầng dữ liệu mở và giám sát minh bạch
• Thúc đẩy công nghệ xanh và hợp tác quốc tế

Tài liệu tham khảo

1. United Nations. Our Common Future (Brundtland Report)
2. United Nations. Sustainable Development Goals
3. Global Footprint Network
4. IEA. World Energy Outlook 2023
5. Sachs, J. D. (2015). The Age of Sustainable Development. Columbia University Press.
6. Meadows, D. H., Randers, J., & Meadows, D. L. (2004). Limits to Growth: The 30-Year Update. Chelsea Green Publishing.